Yazar: EZGİ YILMAZ

Tarih: 20/03/2023 12:36 Güncelleme Tarihi: 30/01/2025 17:22

Endeksler, hisse senetleri veya tahviller gibi, herhangi bir varlık grubunun performansını standart hesaplama yöntemleri ve belirli bir seçme kriteri çerçevesinde izlemek için oluşturulan göstergelerdir. Her bir farklı endeks, içeriğinde bulunan menkul kıymetler sepetindeki fiyat değişimlerinin özet bir şekilde yansıtılmasını sağlar.

Ayrıca, faiz oranları, enflasyon, dış ticaret ve üretim gibi verileri takip etmek için oluşturmuş makroekonomik gösterge niteliğinde endeksler de bulunmaktadır.

Endeks Nedir?
Endeksler veya daha spesifik olarak borsa endeksleri, genel pazar içerisinden belirli seçme kriterlerine göre seçilen hisse senetleri, tahviller veya diğer finansal araçlar gibi bir grup varlığın performansını ölçmek için tasarlanır. Örneğin, S&P 500 endeksi ABD borsalarında işlem gören önde gelen 500 şirketin performansını izleyen, küresel düzeyde en çok bilinen ve takip edilen borsa endekslerinden biridir.

Borsa endeksleri, modern borsaların hiç şüphesiz önemli bir parçasıdır. İlk endeks hesaplamaları, 19. yüzyılın sonlarında başlamıştır. 1884'te Charles Dow, The Wall Street Journal'da ilk kez Dow Jones Industrial Average (Dow Jones Sanayi Ortalaması) endeksini yayımlamıştır. 1896'da ise, bunu Dow Jones Transportation Average ve Dow Jones Utility Average gibi diğer endekslerin yayımlanması takip etmiştir.

Dow Jones Sanayi Ortalaması, ilk zamanlar ağır sanayide yer alan şirketleri içererek başladığından, “sanayi” endeksi olarak anılmaktadır. Ancak bugün endeksin kapsamındaki şirketlerin pek çoğu ağır sanayi şirketi değildir.

New York Menkul Kıymetler Borsası'nda (NYSE) ve Nasdaq'ta işlem gören 500 şirketin değerini izlemek için 1957'de ilk kez Standard & Poor's 500 Endeksi (S&P 500) tanıtılmıştır.

1970'li yıllarda bilgisayar teknolojisinin ilerlemesi, endeks hesaplamalarının daha hızlı ve daha doğru bir şekilde yapılmasına sağlamış ve endeksler dünya çapında yaygınlaşmaya başlamıştır.

Günümüzde ise, dünya çapında farklı varlıkların performansını yansıtmak amacıyla gerek borsalar gerekse bağımsız kurumlar tarafından hesaplanan ulusal ve uluslararası çok sayıda borsa endeksi bulunmaktadır.

Borsa Endeksleri
Yurt içi tarafta Bist 100 Endeksi, Yıldız Pazar’da işlem gören şirketler arasından seçilen 100 paydan oluşmakta olup BIST 30 ve BIST 50 endekslerinde bulunan payları da içeren, Borsa İstanbul Pay Piyasası için temel endeks konumundadır.

Diğer taraftan Borsa’da işlem gören payların gruplar halinde performanslarının ölçülmesi için 74’ü anlık, 364’ü seans sonlarında olmak üzere toplam 438 adet Pay Endeksi, (Bist Tüm, Bist Temettü, Bist Halka Arz, Bist Şehir Endeksleri vb.) bulunmaktadır.

Ayrıca bunlar dışında,

Borçlanma araçları, kira sertifikaları, altın, mevduat, fon gibi farklı yatırım araçlarının günlük getirilerinin ölçülmesi için 40’ı anlık, 22’si seans sonlarında olmak üzere toplam 62 adet BIST-KYD Endeksi;
Herhangi bir pay endeksi portföyüne yatırım yaparken aynı zamanda ilgili piyasanın aşırı oynaklığından korunmak isteyen yatırımcılar için 20 adet Risk Kontrol Endeksi;
Referans alınan endeksin (dayanak endeks) performansının, aynı yönde veya ters yönde belirli bir kaldıraç oranıyla yansıtılması için 6 adet Kaldıraçlı ve Kısa Endeks;
Altın fiyatlarının günlük getirileri ile T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı ve T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı Varlık Kiralama A.Ş. tarafından ihraç edilen altına dayalı kira sertifikaları ve altın tahvillerinin günlük getirilerinin ölçülmesi amacıyla 4 adet altına dayalı endeks de yine Borsa İstanbul tarafından hesaplanmaktadır.
Küresel piyasalar tarafında ise en çok takip edilen endekslerden bazıları şunlardır:

Londra Menkul Kıymetler Borsası'nda (LSE) işlem gören piyasa değeri en yüksek 100 şirketin hisse fiyatlarının ortalamasını yansıtan FTSE 100;
Dow Jones 30 olarak da bilinen, New York Menkul Kıymetler Borsası (NYSE) ve Nasdaq'ta işlem gören 30 büyük şirketi izleyen The Dow Jones Industrial Average (DJIA) endeksi;
Nasdaq’da işlem gören en büyük 100 şirketten oluşan Nasdaq 100 Endeksi;
Euronext grubuna bağlı olan ve Paris borsasında işlem gören 40 şirketin performansını gösteren CAC 40 endeksi;
Almanya borsasında işlem gören en büyük 30 şirketten oluşan Dax 30;
Japonya'da çok çeşitli sektörlerden, halka açık 225 büyük şirketin performansını ölçen Nikkei 225 endeksi.
Dünya Endeksleri
S&P 500, FTSE 100 veya Nikkei 225 gibi endeksler, küresel düzeyde takip edilen ve içerisinde tüm dünyadan büyük çaplı şirketlerin listelendiği uluslararası nitelikte endeksler olmalarına rağmen, bu endeksler ülke kapsamlı endekslerdir.

Diğer taraftan gösterge niteliğinde küresel kapsamlı endeksler de bulunmaktadır ve bunlar çoğunlukla borsaların dışında bağımsız veri sağlayıcı olarak hizmet veren şirketler tarafından hesaplanmaktadır. Bu bağlamda Financial Times Stock Exchange (FTSE), Standard and Poor’s (S&P) ve Morgan Stanley Capital International (MSCI) gibi şirketler tarafından hesaplanan, küresel ya da bölgesel kapsamlı geniş çaplı bir piyasa performansını yansıtan birçok dünya endeksi bulunmaktadır.

FTSE şirketi tarafından, FTSE Global Equity Index Series (FTSE Global Hisse Senedi Endeks Serileri) kapsamında 48 gelişmiş ve gelişmekte olan pazarda 16.000'in üzerinde büyük, orta, küçük ve mikro sermayeli menkul kıymetleri içeren, küresel ve bölgesel endeksler hesaplanmaktadır.

S&P Global BMI endeks serileri ise, 25 gelişmiş ve 24 gelişmekte olan piyasadan 14.000'den fazla hisse senedine dayalı farklı endeksler içerir.

Küresel düzeyde piyasaları yansıtan dünya endeksleri oluşturmasıyla bilinen bir diğer ünlü şirket ise, MSCI’dır. MSCI'ın amiral gemisi olarak tanıttığı, küresel hisse senedi endeksi olan MSCI ACWI Index, 23 gelişmiş ve 24 gelişmekte olan piyasadaki büyük ve orta ölçekli hisse senetlerinin performansını temsil etmek üzere tasarlanmıştır. Diğer taraftan yine MSCI tarafından oluşturulmuş MSCI World Index (MSCI Dünya Endeksi) gelişmiş piyasalardaki piyasa getirilerini yansıtırken, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu gelişmekte olan ülke piyasalarının durumu izlemek için de MSCI Emerging Markets Index (MSCI Gelişmekte Olan Piyasaları Endeksi) ismiyle hesaplanan ayrı bir endeks daha bulunmaktadır.

Endeks Hesaplama Yöntemleri
Piyasalarda işlem gören hisse senetlerinin hangi endekste bulunup bulunmayacağı ile ilgili likidite, piyasa değeri, halka açıklık oranları gibi kıstaslar dikkate alınır. Ancak bunun dışında, örneğin bölgesel (MSCI Europe Index vb.), sektörel (Bist Gıda Endeksi vb.) ya da stil (Temettü Endeksi vb.) endekslerinin oluşturulmasında kullanılan seçim kriterleri, endeksin oluşturma amacına uygun olarak farklılıklar içerir.

Endeksler hesaplanırken;

eşit ağırlıklı yöntem,
fiyat ağırlıklı yöntem
ve piyasa değeri ağırlıklı yöntem
olmak üzere temelde 3 farklı yöntem kullanılır:

Eşit ağırlıklı yöntemde, endekste yer alan her bir hisse senedine eşit tutarda yatırım yapıldığı varsayılır. Örneğin, her bir hisse senedi 100 lira tutarında yatırım yapılacağı öngörülmüş olsun. X hisse senedinin fiyatı 10 TL; B hisse senedinin fiyatı 20 TL ise; oluşturulan endekste A hissesinden 10 adet, B hissesine 5 adet yatırım yapılmış sayılacak ve hisselerin endeks içindeki ağırlığı bu kompozisyona göre belirlenecektir. Eşit ağırlıklı yöntemde aritmetik ortalama kullanılabileceği gibi geometrik ortalama da kullanılabilmektedir. Geometrik ortalama kullanılması hâlinde hesaplama, hisse fiyatları çarpımının endeksteki hisse senedi sayısı kadar kökünün alınması yoluyla yapılır.

....................1.Gün........................................................2.Gün
A hissesi: 10*10 TL=100 TL..............A hissesi: 10*11 TL= 110 TL
B hissesi: 5*20 TL= 100 TL...............B hissesi: 5*21 TL=105 TL
Toplam: 200 TL.....................................Toplam: 215 TL
Endeks değeri: 100.............................Endeks değeri: 107,5
Tablo 1. Eşit Ağırlıklı Endeks Hesaplama

Tablo 1.’de dikkat edilecek olunursa endeksteki artış oranı, her bir hisse endekste eşit ağırlıklı etki ettiğinden, endekse dâhil olan hisselerdeki artış yüzdesinin aritmetik ortalaması kadar olmaktadır.

Fiyat ağırlıklı yönteme dayalı endeks hesaplamalarında ise, her bir hissenin endeksteki ağırlığı için hisse senetlerinin piyasa fiyatları esas alınır. Bu yöntemde, hisse fiyatı yüksek olan şirketin endeksteki ağırlığı da aynı ölçüde daha fazla etkiye sahiptir. Örneğin 30 TL ve 70 TL fiyattan işlem gören iki hisseden oluşan bir endeksin değeri, ikinci gün hisse fiyatları 33 TL ve 72 TL’ye yükseldiği takdirde, %5’lik bir artış göstermiş demektir.

..........1.Gün..............................................2.Gün
A hissesi: 30 TL............................A hissesi: 33 TL
B hissesi: 70 TL............................B hissesi: 72 TL
Toplam: 100 TL............................Toplam: 105 TL
Endeks değeri: 100....................Endeks değeri: 105
Tablo 2. Fiyat Ağırlıklı Endeks Hesaplama

Piyasa değeri ağırlıklı yöntemde ise, şirketler ya toplam piyasa değerine göre ya da halka açık kısmın piyasa değerine göre ağırlıklandırılır. Diğer bir ifadeyle, bu yöntemde şirketlerin piyasa değerleri ağırlık faktörünü teşkil eder. Piyasa değeri, hisse fiyatı ile hisse sayısının çarpılması suretiyle bulunur. Yine iki şirketten oluşturulan piyasa değeri ağırlıklı bir endeks düşünüldüğünde, bu defa da hisse fiyatı kaç olursa olsun, A şirketinin 9 milyar TL, B şirketinin 1 milyar TL piyasa değeri olduğu takdirde, endekslemede ağırlık da bu doğrultuda şekillenecektir. Buna göre örneğin B şirketinin piyasa değeri 2 milyara yükselmesi halinde, bu B şirketi için %100’lük bir piyasa değeri artışı anlamına gelmesine rağmen, endekse yaptığı artış etkisi %10 kadar olacaktır.

........................1.Gün..................................................................2.Gün
A Şirketi Piyasa Değeri: 9 Milyar TL................. A Şirketi Piyasa Değeri: 9 Milyar TL
B Şirketi Piyasa Değeri: 1 Milyar TL................. B Şirketi Piyasa Değeri: 2 Milyar TL
Toplam: 10 Milyar TL..............................................Toplam: 11 Milyar TL
Endeks değeri: 100.................................................Endeks değeri: 110
Tablo 3. Piyasa Değeri Ağırlıklı Endeks Hesaplama

Endekslerin Yatırımcılar İçin Önemi
Endekslerin yatırımcıları için sağladığı en önemli fayda, farklı seçim kriterlerine ve özel amaçlara göre oluşturulmuş varlık sepetleri üzerinden genel piyasa durumunu, tek bir göstergeye bakarak izleyebilme ve yatırım araçlarının getirileri arasında kıyaslama yapabilme imkânı tanımalarıdır.

Hesaplanan endekslerin bir diğer işlevi de, ihraç edilen türev ürünlere dayanak varlık olması ve yatırım fonları gibi kolektif yatırım araçları için karşılaştırma ölçütü olarak kullanılmasıdır.

Tüm bunların yanı sıra endekslerin tüm yatırımcılar için sağladığı bir diğer önemli fayda da, farklı amaçlara göre oluşturulmuş endekslerin, genel ekonominin sağlığı açısından da kritik bir gösterge niteliği taşıyor olmalarıdır.

Yazar: EZGİ YILMAZ

Tarih: 20/03/2023 12:36 Güncelleme Tarihi: 30/01/2025 17:22